Vocales

Jaò jkoya tjìn josꞌìn nichjèn jè xi "vocal" ꞌmì nga énná: Xi to̱ ndso̱ꞌbaà bitjoni kao̱ xi nìtjoaàn bitjokao̱ni. Xi tìtjòn to̱ ndso̱ꞌbaà bitjoni ntjao̱ kꞌoa̱ xi ngìjngo nitjoaàn bitjokao̱ni jè ntjao̱.

A. Xi to̱ ndso̱bꞌà bitjoni

Xi tìtjòn kuiì xi <a> ꞌmì. Kꞌianga nòkjoa̱ én jèbi, chjoxꞌanià ndso̱bꞌaà kꞌoa̱ nijeèn nroàjen.

kàxa̱ ‑‑‑‑ caja

             yá     ‑‑‑‑ palo, árbol

      nga̱  ‑‑‑‑ porque

Xi ma jaò ni kuiì xi <e> ꞌmì, kꞌia nga nòkjoa̱a jè nijeèn yaà nroà chrianle̱ niñꞌoaà. Jè én jèbi kuiì fìkao̱:

te ‑‑‑‑ diez

                               je ‑‑‑‑ ya, se acabó, grande

      xé ‑‑‑‑ hombre

Xi ngì jngo kuiì xi <i> ꞌmì.  Kꞌia nga nòkjoa̱ én jèni jè nijeèn fìmiì tsè kꞌoa̱ yaà fìkatꞌa chrianle̱ nijeèn. 

         ti ‑‑‑‑ niño, hijo

          xi ‑‑‑‑ dulce, que

ji ‑‑‑‑ tú    

 

Ngì jngo xi nìchjèn kuiì xi <o> ꞌmì. Kꞌiaà nòkjoa̱ én jèbi kꞌia nga tji chjoxꞌà ndsobꞌa kꞌoa̱ jè nijeèn sìkjiìnle̱ niñꞌoaà.

to ‑‑‑‑ fruto

xò ‑‑‑‑ clavo

        nó ‑‑‑‑ año, edad

Jè xi to fetꞌani kuiì xi <u> ꞌmì, kꞌoa̱ati̱ bꞌètjiaà ndso̱bꞌaà to̱nga ngìsꞌaà bꞌèchjuaà. Jè én jèbi meè to̱kꞌia matse̱n kao̱ jngo xi kjaꞌaì.

chubi ‑‑‑‑‑ pochocuitl

                 kui ‑‑‑‑ esto, prefijo para futuro

tsꞌuí ‑‑‑‑ sol           

 

B. Xi kao̱ nitjoaàn nòkjoa̱a

Meè ti̱kꞌoa̱ sꞌìn nokjoa̱ni josꞌìn nòkjoa̱ xikꞌa, to̱kuiì xi bꞌantjaìya nga jè ntjao̱ xi nòkjoa̱ñà kꞌoa̱ti̱ bitjoni ya nitjoaàn. Kꞌia̱a nga chjiaà jngo̱ "n" bꞌèjnatꞌaleè jmenì nga kataꞌyanile̱ nga kui. 

 

Jè énná xi nòkjoa̱ i̱ nga jàn ndꞌe xi nòkjoa̱ñà kje masjaijìn tsa tjìn jngo én xi fìkao̱ <u> xi kao nitjoaàn nòkjoa̱a.

 

Takónlai̱ miyoli̱